Een van de grootste iconen uit de atletiekgeschiedenis is de in 1922 in het Tsjechoslowaakse Kopřivnice geboren Emil Zatopek. U kent hem misschien wel. Van zijn uitspraken als ‘Vis zwemt, vogel vliegt, mens loopt.’ Of door het gelijknamige loopmagazine. Of misschien wel door deel te nemen aan een zeldzame quiz met deftige sportvragen. ‘Welke Tsjechische atleet won op de Olympische Spelen van 1952 drie gouden medailles en werd De Locomotief genoemd?’
Want lopen, dat kon Zatopek. Anders word je niet achttien keer wereldkampioen, duik je niet als eerste mens ooit op deze aardbol onder de 29 minuten op de 10.000 meter en win je geen vier gouden medailles op de Olympische Spelen. Al won hij niet alles. In 1948 werd hij op de Spelen van Londen op de 5.000 meter geklopt door Gaston Reiff. Een Belg zowaar. Op de 10.000 meter bleek ie wel de sterkste. Tweede werd de in Algerije geboren Fransman Alain Mimoun.
Alain ‘Poulidor’ Mimoun
Geen verrassing. Mimoun werd namelijk altijd tweede. Mimoun en Zatopek, dat was Poulidor en Anquetil avant la lettre. Al waren Mimoun en Zatopek vrienden en heeft Zatopek op zijn sterfbed nooit tegen Mimoun gezegd: ‘Ook deze keer ben je weer tweede.’ Wat niet wegneemt dat Mimouns lijstje tweede plaatsen best indrukwekkend is. Zilver op de 10.000 meter in Londen. Na Zatopek. Zilver op de 5.000 meter in Helsinki. Na Zatopek. Zilver op de 10.000 meter in Helsinki. Na Zatopek. Zilver op de 10.000 meter op het EK atletiek in 1950. Na Zatopek. Op de marathon in 1956 lukte het voor Mimoun eindelijk wel eens, maar dat had Zatopek volledig aan zichzelf te danken.
Op trainingsgebied was Zatopek net als Nurmi op zijn tijdgenoten vooruit. Dat legde beide heren geen windeieren. Voor Zatopek ging lopen, nam hij wel eens een slokje bier. Soms twee of drie. Goed voor de spijsvertering redeneerde hij. De Tsjech deed ook intervaltrainingen. Honderd keer 400 meter als het moest. Iets waarvoor hij raar werd aangekeken, want interval is voor sprinters. Maar hij was ook een kilometervreter. In 1954 liep hij gemiddeld 657 kilometer per maand. In 1955 tot zelfs 1.100 kilometer in één maand. Soms trainde hij met zware legerschoenen aan. Of met zijn vrouw op zijn schouders. Dat laatste was niet meteen het slimste idee. Het leverde hem een hernia op waardoor hij in de olympische marathon in 1956 maar matig voor de dag kwam en Mimoun zo een eerste gouden olympische plak kon veroveren.
Helsinki 1952
De Olympische Spelen van 1952 vonden plaats in Finland notabene. Het land van Kolehmainen, Nurmi en Viren. Met andere woorden het hardloopland bij uitstek kreeg hardlooples van een Tsjechoslowaak. Een zoon van een timmerman die per toeval in zijn sport rolde. Op zijn achttiende moest Zatopek van zijn werkgever, een schoenenfabriek, aan een loopwedstrijd deelnemen. Het zag er niet uit, maar hij werd wel prompt tweede. Dat bleef niet onopgemerkt, maar dat hij in 1952 drie gouden medailles op de Olympische Spelen zou winnen had noch Zatopek noch niemand anders verwacht.
Eerst won hij in Helsinki de 10.000 meter. Een paar dagen later deed hij mee aan de 5.000 meter, die een strijd werd tussen alle grootheden van die tijd. De olympische titelverdediger Reiff, de Brit Chataway, de Duitser Schade en de Fransman Mimoun. Eén voor één bezweken ze onder het moordende tempo van Zatopek. Mimoun als laatste. Het was best een uniek dagje ten huize Zatopek, die 24ste juli 1952. Zatopeks vrouw Dana Zatopkova, net als Zatopek geboren op 19 september 1922, pakte die dag in het speerwerpen ook nog goud. Alsof dat nog niet genoeg was, nam Zatopek diezelfde week ook nog deel aan zijn eerste marathon ooit. Hij won hem met meer dan twee minuten voorsprong.
Applaus voor de vuilnisman
Een man die in de begindagen van Zatopeks carrière enorm belangrijk was, was zijn trainer Jan Haluza, die in 2011 op 97-jarige leeftijd stierf. Aan de samenwerking kwam in 1948 wel heel abrupt een einde. Haluza begon zich aan politiek te wagen, werd lid van de katholieke partij en werd gevangen genomen. Toen hij in 1954 vrijgelaten werd, moest hij aan de slag in uraniummijnen. Pas in 1989 werd hij gerehabiliteerd. Het belang van Haluza werd door Zatopek heel duidelijk uitgedrukt. “Als er geen Haluza was geweest, dan was er ook nooit sprake geweest van Zatopek.”
Zatopek zou iets gelijkaardigs meemaken. Hij was nochtans lid van de communistische partij, maar tijdens de Praagse Lente in 1968 betoonde hij openlijk zijn steun aan de vrijheidsgezinde Alexander Dubcek. Dat viel niet in goede aarde bij de communisten. Zatopek moest vernederd worden. Hij werd uit de partij gezet, zijn resem eretitels en lintjes nam men van hem af en hij werd tewerkgesteld in een uraniummijn.
Dat vond het regime niet vernederend genoeg en dus werd Zatopek vervolgens vuilnisman. Daar hadden ze zich ferm aan mispakt. Hij werd in zijn nieuwbakken functie al snel herkend door de gewone man in de straat. Hij was dan al wel meer dan tien jaar gestopt met lopen, de populariteit van Zatopek scheerde nog steeds ongewoon hoge toppen. En zo duurde het niet lang eer hij onder even veel applaus het vuilnis ophaalde als wanneer hij één van zijn vele ererondjes liep nadat hij een wereldrecord verbrak op de 10.000 meter. In 1989 rehabiliteerde Vaclav Havel Zatopek, die in 2000 op 78-jarige leeftijd overleed.
Onbehouwen loopstijl
Zatopek mag zich misschien wel de grootste atleet uit de geschiedenis noemen. Schreven we dat over Nurmi ook niet? Misschien wel. Ondanks het feit dat hij een vedette was, zorgde zijn persoonlijkheid nooit tot controverse. Hij wordt omschreven als een minzame, goedlachse man die zich schikte naar de wensen van het regime waarin hij leefde. Het enige controversiële aan Zatopek was zijn loopstijl. Of beter gezegd het gebrek daaraan. Lopen was een marteling. Hij leek elk moment wel te kunnen doodvallen. Hij gebruikte zijn hele lichaam om zich vooruit te schrijden. Alleen Fernando Escartin zou trots geweest zijn op zo’n loopstijl.
“Die schoonheid van Zatopek was zijn ongelofelijke grimas van pijn. Als hij liep, liepen er zo’n 20 miljoen doden mee”, zo omschrijft Hugo Camps het. “Hij doet zowat alles verkeerd behalve winnen”, wist de Amerikaanse coach Larry Snyder dan weer over Zatopek te vertellen. Zatopek moet verre familie geweest zijn van Briek Schotte. Onbehouwen, schots en scheef. Esthetiek is een nare bijkomstigheid. Het leidt af van hetgene dat telt: winnen. De wilskracht en geestdrift spatten er van af. Was hij in West-Vlaanderen geboren, Karel Van Wijnendaele zou alleen maar over hem geschreven hebben. Tegenwoordig zou Zatopek tot flandrien gebombardeerd worden.
Hardlopen
Het bewogen leven van Zatopek bleek uiterst geschikt om een roman over te schrijven. Nu ja, roman. Op de voorkaft van het boek Hardlopen (2011), oorspronkelijk in het Frans verschenen in 2008 onder de titel Courir, van de Franse auteur en socioloog Jean Echenoz prijkt het woordje roman. Het is een beschrijving van Zatopeks leven waarbij alleen wordt stilgestaan bij de interessante episodes en geschreven is in een zeer verfrissende vertelstijl. Eigenlijk zoals elke biografie zou moeten zijn.
De Franse auteur Jean Echenoz verdiept zich graag in mensen met een markante levensloop. Hij schreef eerder al gelijkaardige boekjes over de Franse componist Maurice Ravel en de natuurkundige Nikola Tesla. Die laatste was één van de grootste genieën die de mensheid heeft gekend, maar die door zijn onbekwaamheid om met geld om te springen en zijn verstrooidheid met een tragische levensloop als gevolg daar zelden of nooit nog toe gerekend wordt.
Maar ook Zatopek bleek Echenoz aan te trekken. Dat mag niet verwonderlijk klinken nu u enigszins vertrouwd bent met de man zijn levenswandel. Echenoz romantiseert de onduidelijkheden van Zatopeks leven om het wat leesbaarder te maken, maar hij houdt zich voor de rest toch heel strak aan het leven van het Tsjechische loopwonder. De rode draden die Zatopeks leven als sporter hebben getekend, zijn onmiskenbaar aanwezig. Het meest jammere aan de hele zaak is dat Hardlopen niet langer is dan 120 bladzijden, want het boek leest werkelijk als een euhm… locomotief. Dit is een leestip.
– Matthias Vangenechten
(Ook verschenen op Extrasport)
sportliteratuur 